Project 'Samen de diepte in' creëert bodembewustzijn bij lokale overheden
Het project 'Samen de diepte in' heeft de afgelopen 2 jaar lokale overheden in een aantal regio’s voorbereid op de nieuwe manier van werken met bodem en ondergrond in de Omgevingswet. Hoe ging dat en wat is er bereikt? Ter gelegenheid van de afronding van het project Samen de diepte in vroeg Nieuws in Perspectief naar de ervaringen van de adviseurs van het kernteam en een aantal deelnemers in de regio.
Het project Samen de diepte in is gefinancierd door het Uitvoeringsprogramma Convenant Bodem en Ondergrond. Het is een breed initiatief van ruim 20 overheden en 3 ingenieursbureaus. Het doel is om decentrale overheden te bewegen om aan de slag te gaan met een meer integrale aanpak van bodem en ondergrond. Daarbij staat de relatie van het bodemwerkveld met ruimtelijke ordening en bestuurlijke besluitvorming centraal. De adviseurs van het project keken samen met overheden in 6 regio’s waar de knelpunten en kansen liggen.
Martijn Mekkink, senior adviseur bodem en ondergrond TAUW
Marco Vergeer, consultant RoyalHaskoningDHV
'Het gaat heel spannend worden in de ondergrond'
Martijn Mekkink, senior adviseur bodem en ondergrond bij TAUW, legt uit dat het doel van het project is om aan de voorkant kennis te verzamelen over de ondergrond in relatie tot de Omgevingswet en maatschappelijke opgaven. En bewustwording te creëren bij zoveel mogelijk partijen. Marco Vergeer, consultant bij Royal HaskoningDHV, vult aan dat het oorspronkelijke motto 2 jaar geleden ‘Doen, leren en opschalen’ was. Volgens hem groeide het besef dat het 'heel spannend gaat worden in de ondergrond'. 'Alleen de uitvoering van de rijksregels is onvoldoende om invulling te geven aan de taken rond bodembeheer. Daarom moeten we de regio in, daarvan leren en vervolgens opschalen.'
Corinne Koot, consultant Witteveen + Bos
Aan de slag in 6 proeftuinregio’s
Corinne Koot, consultant bij Witteveen + Bos, knikt bevestigend. 'Doen is inderdaad heel belangrijk. Je moet met het thema bodem en ondergrond in de regio’s aan de slag.' De proeftuinregio’s van het project zijn Drenthe, Gelderland, Midden-Holland, Midden- en West-Brabant, Twente en Zaanstad. Marco Vergeer merkt op dat niet iedere regio hetzelfde vertrekpunt had. 'Daarom was het erg belangrijk om te luisteren wat nodig was. In de ene regio was dat bijvoorbeeld een gebiedsgenese om de bodem in kaart te brengen, in andere regio’s een bodemborrel of "spreektijd bodem" tijdens Omgevingswetbijeenkomsten.'
Als handige tool ontwikkelden Mekkink, Koot en Vergeer het kaartspel ‘Huiswerk klaar’. Dit deden ze op basis van de ervaringen in de regio’s. De uitdagingen van het samenspel tussen Omgevingswet, maatschappelijke opgaven en het bodem- en watersysteem vertaalden ze naar 8 speelkaarten.
Martijn Mekkink: 'We wilden de kennis niet in een saai rapport presenteren. Vooral ook omdat we in de regio’s merkten dat het vaak niet zozeer gaat om "hardcore kennis", maar meer om "zachte vaardigheden", zoals samenwerken.' Volgens Mekkink komt het idee van Marco Vergeer, de klaverjasser van het gezelschap. Vergeer: 'Bodem is faciliterend en randvoorwaardelijk. Dit betekent dat je slim moet zijn, moet kunnen inspelen op anderen. Je moet kansen pakken op het juiste moment en verbanden leggen. Net als bij klaverjassen.'
‘Wie heeft er naar de ondergrond gekeken?’
Het kernteam haalt een paar ervaringen uit de regio aan. Zo vertelt Marco Vergeer over de regio Midden-Holland, de regio rond Gouda, die voor grote gebiedsontwikkelingen staat op het gebied van bodemenergie en het energieneutraal maken. 'Iemand vroeg: "Wie heeft er naar de ondergrond gekeken?" Toen bleef het angstvallig stil. Daarom hebben we sessies georganiseerd om verrassingen achteraf te voorkomen. Inmiddels krijgt bodem nu ook een plek in de omgevingsvisie van Gouda.' Dat de ondergrond 'van niemand is' en de ondergrondse ruimte schaars wordt, betekent volgens Vergeer dat er dringend regie nodig is.
Steven Adriaansen, burgemeester Woensdrecht en voorzitter GPKL
Samenhangende gebiedsaanpak
Marco Vergeer begeleidde ook de regio Midden- en West-Brabant. 'Daar bestond al structureel bodemoverleg, maar dat was voornamelijk gericht op de chemische bodemkwaliteit. De Bestuurlijke Bijeenkomst Brabant in september was een groot succes.' Steven Adriaansen, burgemeester van Woensdrecht en ook voorzitter van het Gemeentelijk Platform Kabels en Leidingen (GPKL), was daar de dagvoorzitter van de kennissessie Bodem en ondergrond voor bestuurders, georganiseerd in het kader van Samen de diepte in.
Als bestuurder is Adriaansen zich terdege bewust van de noodzaak van een samenhangende gebiedsaanpak. Hij voerde hierover verkennende gesprekken met verschillende bodemstakeholders. Volgens hem is het met name de vraag hoe we de samenwerking kunnen organiseren. 'Het draait er vooral om, het juiste platform te vinden.' Adriaansen ziet de omgevingsdiensten als een mooi orgaan om bodemtaken aan te koppelen.
Klaas van der Veen, adviseur bodem Regionale Uitvoeringsdienst Drenthe
Ook het Regioproject Drenthe richtte zich in de eerste fase op samenwerking tussen regiopartijen. Klaas van der Veen, adviseur bodem bij de Regionale Uitvoeringsdienst Drenthe: 'Binnen de leefomgeving hebben we nog altijd te maken met de oude sectorale segmenten. Aan de ene kant de wegenbouwer die de kortst mogelijke weg van A naar B wil aanleggen en eventuele 
bodemproblemen wel even "technisch oplost". Aan de andere kant de "hoeders van de leefomgeving" die niet goed in staat zijn om elkaar te vinden. Iedereen bekijkt het nog vanuit zijn eigen vissenkom.' En daar ligt volgens van der Veen nu precies de uitdaging. 'De Omgevingswet betekent alles in samenhang overzien en afwegen. Alleen dan krijg je goede besluitvorming.'
Geen tijd voor de toekomst
Klaas van der Veen: 'Gemeenten hebben momenteel veel op hun bord. Uitstel van de Omgevingswet was in die zin welkom. Door corona en ook al daarvoor, waren gemeenten enorm overbelast en druk met brandjes blussen. Denk bijvoorbeeld aan het sociaal domein met opgaven zoals de jeugdzorg. En dan komt daar nog eens een pandemie overheen. Wie is er dan nog met de toekomst bezig? Daarom was het traject Samen de diepte in ontzettend welkom.'
Bodem: kostenpost of asset?
Marco Vergeer ziet onvoldoende bewustzijn bij de lokale overheden als struikelblok. 'Dat komt doordat er nog geen ambtenaar is met die opgave en bijbehorende pot geld. Bodem zit vaak verstopt in projecten en wordt gezien als kostenpost, terwijl een groter "bodembewustzijn" ook veel geld zou kunnen opleveren. Neem nu bodemdaling. Wat een waanzinnige smak geld hiermee gemoeid is. En dat nemen we voor lief.' Vergeer benadrukt dat het cruciaal is dat we bodem als een (waardevol) asset gaan zien. 'Niet alleen in economische, maar ook in ecologische zin.'
Bestuurders meenemen in het traject
Een belangrijk aspect van het project Samen de diepte in, is bestuurders mee te krijgen. 'Tot nu toe leek het of er alleen maar ellende uit de bodem kwam', constateert Martijn Mekkink. 'Dat kostte allemaal geld. Bodemverontreiniging, kabels en leidingen, noem maar op.' Marco Vergeer haakt hierop in: 'Bestuurders moeten ook de baten snappen.' Corinne Koot beaamt dit: 'Alleen al door faalkosten te voorkomen, kun je kosten besparen. Dat is echt laaghangend fruit.'
Als burgemeester van Woensdrecht en voorzitter van het GPKL weet Steven Adriaansen als geen ander dat bodem meer aandacht verdient. Hij noemt de problematiek bij reconstructie van grote binnensteden. 'Daar kan soms geen kabel meer bij.' 'Als bestuurder zit je iets verder van de inhoud, maar het is wel duidelijk dat we aan de bak moeten. De Omgevingswet komt eraan. In de vormvrije omgevingsvisies moet bodem wel een plek krijgen. Je krijgt alleen een goede bovengrond en ruimtelijke ordening met aandacht voor de ondergrond.'
‘Met de ondergrond is het niet veel anders als met de meterkast thuis. Je gaat er pas naar kijken als de stroom het niet doet’
Berry Kok, beleidsadviseur openbare ruimte GPKL
Bodem cruciaal voor maatschappelijke opgaven
Adriaansen: 'Er ontstaat een momentum, zeker op bestuurlijk niveau. Met de ondergrond is het niet veel anders als met de meterkast thuis. Je gaat er pas naar kijken als de stroom het niet doet. Bij maatschappelijke opgaven gaat het ineens over die meterkast. Voor energieneutraal bouwen en klimaatadaptatie is de bodem namelijk cruciaal. De ondergrond krijgt hierdoor meer de aandacht die het verdient. En slimme gemeenten nemen dus die ondergrond mee in hun omgevingsvisies.'
Berry Kok, beleidsadviseur openbare ruimte bij het GPKL, benadrukt dat het belangrijk is dat de ondergrond geen beperking vormt voor de bovengrond. En dat bestuurders de ondergrond niet langer als iets voor de technische uitvoering moeten zien. Dat merkt hij ook bij het GPKL. 'Ondergrond en bodem bewegen richting planologen en stedenbouwers. Inzicht in de bodem en interactie met de bovengrond worden steeds belangrijker. Stedenbouwkundigen snakken naar die informatie en verbinding.'
Peiling na 2 jaar Samen de diepte in: verankering nodig
Het project is nu in de afrondende fase. Hoe positief zijn de adviseurs 
gestemd na 2 jaar Samen de diepte in? Corinne Koot merkt op dat één bijeenkomst of gesprek nog geen duurzame relatie betekent. Marco Vergeer haakt hierop in. 'Het is inderdaad allemaal nog kwetsbaar. Wat als die bevlogen ambtenaar uit Zaanstad vertrekt? Is een en ander geborgd? Het is een traject waarvoor een lange adem nodig is. Om een netwerk op te bouwen, maar ook voor de verankering. En helaas bestaat er nog geen langetermijnplanning met doelstellingen zoals bij klimaat. Voor bodem en ondergrond hebben we dit nog niet.'
Van Samen de diepte in naar Bodembeheer van de Toekomst
In juli 2020 gaf Nieuws in Perspectief al een inkijkje in het programma Bodembeheer van de Toekomst, dat begin 2020 is gestart. Corinne Koot licht toe: 'Dit programma is specifiek voor de ondersteuning van gemeenten bij het opnemen van regels in het omgevingsplan. Er wordt bijvoorbeeld gewerkt aan factsheets, zogenoemde juridische frames en aan voorbeeldteksten.' Martijn Mekkink: 'Terwijl bij Samen de diepte in de focus lag op bewustzijn en visie, levert het programma Bodembeer van de Toekomst meer concrete handvatten.'
Koot doet tot besluit graag een oproep aan andere regio’s die nog wel wat hulp kunnen gebruiken: 'Bezoek onze website samendedieptein.nl en neem contact met ons op. Wij helpen u graag op weg!'
Verantwoording foto's
Foto 'Grondkabels voor transport van de opgewekte elektriciteit van het nieuw te bouwen mega windmolenpark in de Noordoostpolder': Willem Tromp
Foto 'Verkeersbord met buizen Stadsplanologie': J. Rais