Regionale Energiestrategie gaat vooral over ruimtelijke ordening

Alle provincies, gemeenten en waterschappen zijn verbonden met een van de 30 energieregio's die bezig zijn met hun regionale energiestrategie (RES). Deze regio's onderzoeken waar en hoe ze het best duurzame elektriciteit kunnen opwekken. Waar is ruimte, is het maatschappelijk acceptabel en financieel haalbaar? Ook rijksgrond of rijksinfrastructuur is mogelijk geschikt. Nieuws in Perspectief sprak erover met twee direct betrokkenen.

Karin Legierse

Karin Legierse, senior adviseur Energietransitie en projectmanager RES Rijkswaterstaat

Overheden zijn bezig met de grootste legpuzzel uit de Nederlandse geschiedenis: plekken vinden die geschikt zijn om er duurzame stroom op te kunnen oogsten. Als onderdeel van de afspraken in het Klimaatakkoord hebben lokale overheden in 30 regio's een Regionale Energiestrategie (RES) opgesteld. Alle 30 RES'en samen moeten zorgen dat Nederland in 2030 zo'n 35 terawattuur duurzame elektriciteit opwekt. Ter vergelijking: het totale Nederlandse energieverbruik ligt rond de 120 terawattuur, ofwel 120 miljard kilowattuur per jaar.

In een Regionale Energiestrategie (RES) beschrijft elke energieregio zijn eigen keuzes. De concept-RES'en zijn inmiddels gereed en doorgerekend door het Planbureau voor de Leefomgeving. 'De RES'en 1.0 die de regio's op 1 juli 2021 zullen opleveren, zijn plannen op strategisch niveau. De regio's gaan ze daarna verder uitwerken en keuzes vastleggen met het instrumentarium van de Omgevingswet.' Dat zegt Karin Legierse, senior adviseur Energietransitie en projectmanager RES bij Rijkswaterstaat.

OER

In 2018 startte het pilotprogramma Hernieuwbare energie op rijksgrond, een samenwerkingsverband van Rijkswaterstaat, het Rijksvastgoedbedrijf en Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland, in opdracht van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK). 'Op tien locaties onderzoeken we de mogelijkheden voor de opwekking van zonne- en windenergie op rijksgrond. Dit doen we in nauwe samenwerking met gemeenten, provincies, waterschappen en netbeheerders. We hopen de eerste locaties dit jaar aan de markt te kunnen aanbieden', aldus Legierse. Voorbeelden van lopende pilotprojecten zijn Zon bij de A6 (Lelystad-Dronten) en de Drentse Zonneroute bij de A37. In het vervolgprogramma Opwek van Energie op Rijksvastgoed (OER), dat dit jaar van start gaat, is het doel om 80 locaties op het
Rijksvastgoed te verkennen op mogelijkheden, waarvan circa de helft daadwerkelijk tot uitvoering zal komen.

Gerrie Fenten

Gerrie Fenten, thema-expert ruimte voor het Nationaal Programma RES

'Het draait om visie en ambitie'

'Ik merk dat mensen op zoek zijn naar concrete projecten. Maar in mijn ogen draait het nu vooral om visie en ambitie. En om uitbreiding van de doelgroep'. Dat zegt Gerrie Fenten, thema-expert ruimte voor het Nationaal Programma RES. 'Rond het energievraagstuk zit een doelgroep van energie- en duurzaamheidsmensen. Die doelgroep moeten we verbreden naar mensen die actief zijn in de ruimtelijke ordening of in andere gebiedsopgaven. En naar de mensen die de instrumenten van de Omgevingswet gaan gebruiken. Ook inwoners en andere belanghebbenden in een gebied kunnen helpen op ideeën te komen waar je zelf nog niet aan gedacht had.'

Functies stapelen

Nederland is een druk, vol land. Dat is de reden waarom alle regio's vanuit de Nationale Omgevingsvisie ruimtelijk principes hebben meegekregen, waaronder zuinig en meervoudig ruimtegebruik. 'Dé opgave van de energietransitie is ruimte vinden', analyseert Legierse. 'De enige manier is functies combineren. Eén van die functiecombinaties kan het meervoudig gebruik van infrastructuur voor mobiliteit én voor energieprojecten zijn.' Fenten wijst erop dat er nogal wat objecten zijn die daarvoor mogelijk in aanmerking komen, zoals vuilstortplaatsen. 'Maak ze waardevoller door er zonnepanelen op te leggen.' Een voorbeeld hiervan is een vuilstort bij Geldermalsen langs de A15.

Fenten vraagt ook aandacht voor het energienetwerk. 'Bijna alle RES'en hebben veel "zon op dak". Op zich mooi. Maar de netbeheerder geeft aan dat een combinatie met windenergie goedkoper en beter haalbaar is.' Daar komt nog bij dat in veel regio's netwerkuitbreidingen nodig zijn: kabels, onder- en schakelstations. 'Dat kost vele jaren aan voorbereiding en kan niet overal tegelijkertijd. Daarom is visie en planning op regionale schaal cruciaal; opwekking in combinatie met energie-infrastructuur', meent Fenten. 'Het kan namelijk goed zijn dat het grote windmolenpark in gemeente A moet komen, en het bijbehorende schakelstation in gemeente B. Weet dat van elkaar en ga samen optrekken richting planvorming en vergunningverlening. Voor het afgeven van omgevingsvergunningen is een basis nodig in omgevingsvisies en omgevingsplannen.'

Meer rijksregie?

Het draait echter niet alleen om systeemefficiency. Maar ook om de vraag of de lokale gemeenschap met de ingrepen in het landschap kan leven. De RES'en zijn om een reden decentraal georganiseerd: de rijkscoördinatieregeling waarmee de grote windmolenparken werden gerealiseerd, was niet altijd een succes. Wellicht is er voor onderdelen van het energievraagstuk meer rijksregie nodig, zie recente rapporten van het Planbureau voor de Leefomgeving en onderzoeksinstituut TNO. Veel politieke partijen pleiten voor een ministerie van Wonen en Ruimtelijke Ordening. 'Misschien dat het er komt', blikt Fenten vooruit. 'Maar dan zijn er nog verschillende manieren. Heb je meer rijksregie nodig, wat regie dan ook is? Of heb je de doorzettingsmacht van het Rijk nodig? De dertig regio's hebben de afgelopen twee jaren een intensief proces doorlopen. Daarmee hebben ze de doelen uit het Klimaatakkoord vanuit het Haagse naar de regio gebracht. Dat is enorm waardevol.'

'Het proces van strategie naar uitvoering is een spannende opgave', meent Legierse. 'Het energievraagstuk is groot; zouden het Rijk en de RES-regio's niet nog intensiever moeten samenwerken? Bijvoorbeeld in een Nationaal deltaprogramma-achtige aanpak? Dat gesprek over governance blijven we voeren.'

'De dertig regio's hebben het Klimaatakkoord vanuit het Haagse naar de regio gebracht. Dat is enorm waardevol'

Voorkeursvolgorde zon

In de Nationale Omgevingsvisie staat dat de aanleg van zonneparken in het landschap zoveel mogelijk beperkt moet worden. De voorkeursvolgorde zon luidt: zonnepanelen liefst 1) op daken en gevels 2) op onbenutte terreinen in bebouwd gebied 3) in landelijk gebied, bij voorkeur op gronden met een andere primaire functie dan landbouw of natuur. Zoals waterzuiveringsinstallaties, vuilnisbelten, binnenwateren of areaal in beheer van het Rijk.

Kennisleemtes

Rond de RES bestaan wel kennisleemtes. Zo vragen sommigen zich af waarom de RES alleen over energieopwekking gaat, niet over besparen of isoleren. 'De RES-opgave gaat over opwek, maar is onderdeel van het Klimaatakkoord', zegt Legierse. 'In dat akkoord staan in de breedte afspraken rond energietransitie. Ook isolatie en verduurzaming van de warmtevraag horen daarbij.'

Anderen vragen zich af waarom er zoveel aandacht uitgaat naar zonnepanelen en windmolens, niet naar waterstof en kernenergie. 'Waterstof is geen energiebron, maar een manier om energie vast te leggen en te transporteren', corrigeert Legierse. 'Nederland zet flink in op waterstof, met name voor grootschalige industrie. Kernenergie is vooral een politieke discussie. En speelt voor de RES en het jaar 2030 al geen rol meer, omdat een kerncentrale bouwen minstens tien jaar kost.' Daarnaast is kernenergie volgens critici niet te beschouwen als duurzame energiebron, vanwege het eindige karakter van uraniumerts.

Volgens sommigen zouden we gemakkelijk aan de elektriciteitsvraag kunnen voldoen als we op alle daken van bedrijven zonnepanelen leggen. 'Het Planbureau voor de Leefomgeving heeft daar naar gekeken. Conclusie: daar redden we het niet mee', weet Legierse. 'Anderzijds is het maatschappelijk niet meer te verkopen dat bedrijven grote distributiecentra bouwen zonder zonnepanelen op het dak', zegt Fenten. Daarom is er inmiddels besloten over een aantal acties om "zon op dak" te versnellen, zoals innovaties in lichtgewicht zonnepanelen en -folies, en integratie van zonopwek in bestaande bouwmaterialen.

'Kijk over je muur heen'

Zowel Legierse als Fenten roepen op tot samenwerking, binnen en buiten gemeenteverband. 'Kijk over je eigen muur heen, zoek verbinding met anderen', zegt Legierse. 'Zijn er vragen over mogelijkheden op Rijkswaterstaatareaal, dan kun je die stellen aan de expertpool. Zijn er echt concrete plannen, zoek dan contact met de RES-collega's bij de regionale diensten van Rijkswaterstaat. Belangrijke randvoorwaarde voor welk project dan ook is dat de infrastructurele functie van het Rijkswaterstaatareaal wel geborgd blijft.'

Verder lezen

De Factsheets voor hernieuwbare energie op Rijkswaterstaat-assets bevatten informatie over de mogelijkheden voor opwek van hernieuwbare energie op het areaal van Rijkswaterstaat. De factsheets zijn geen eindproduct, maar geven een tussenstand weer. Op basis van nieuwe ervaringen, ontwikkelingen en inzichten worden de factsheets geactualiseerd. De factsheets zijn vooral bedoeld als hulpmiddel voor projectideeën.

Verantwoording foto's

Bannerfoto:

  • Ramspolbrug - ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, Tineke Dijkstra Fotografie

Foto's/illustraties in de tekst:

  • Illustratie Nederland: RES-regio's 2021
  • Visualisatie zonnepanelen langs de snelweg A37, Beeld Studio Marco Vermeulen (met toestemming overgenomen uit het Duurzaamheidsverslag IenW 2019)
  • Windmolen - ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, fotograaf niet bekend
  • Solar Highway A50 bij Uden - ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, Tineke Dijkstra Fotografie