Afvalvrije scholen: de talen spreken van leerlingen, ­­leraren­­­ ­­­­­en bestuurders

Gepubliceerd: februari 2020

Er is werk aan de winkel om de afvalscheidingsdoelen te halen. Voor bedrijfsafval is de doelstelling de hoeveelheid restafval in de kantoor-, winkel- en dienstensector (nu 2 miljoen ton per jaar) te halveren. Dat betekent minder grondstoffen gebruiken en meer afval recyclen.

'Schoolafval is bedrijfsafval en scholen zijn zelf verantwoordelijk om een contract af te sluiten met een afvalinzamelaar. Omdat scholen kleine hoeveelheden afval hebben, is gescheiden inzameling vaak niet rendabel. Daarom is het financieel gezien vaak lastig voor de scholen.' Dat zegt Jennifer van Dijk, werkzaam binnen Afval Circulair van Rijkswaterstaat en trekker van het programma Afval op School. 'We willen scholen, gemeenten en inzamelaars helpen daar een goede oplossing voor te vinden.'

Geen boterhamzakjes en wegwerppakjes

'Waar veel kinderen thuis van hun ouders leren om afval te scheiden, is daar op de meeste scholen geen gelegenheid voor. Eigenlijk best gek,' oordeelt Van Dijk. 'Educatief is dat niet wat je wilt. Kinderen moet je leren dat afvalstoffen waarde hebben. Kinderen moeten zich bewust worden van de hoeveelheid verpakkingsmateriaal die we eigenlijk gebruiken, en dat dat vaak helemaal niet hoeft. Geen boterhamzakjes en wegwerppakjes, maar lunchboxen en herbruikbare drinkflessen.' Van Dijk richt zich als projectleider van het tweejarige EU-programma Afval op school op dit veelkoppige monster.

Lokale samenwerkingspartners

Zo'n 150 scholen deden mee aan het programma, gericht op kennisopbouw rond vragen als: Wat zijn de belangrijkste afvalstromen? Hoe vind je een geschikte afvalinzamelaar? Hoeveel afvalbakken moet je neerzetten, en waar? Kun je het gft ter plekke kwijt? Het antwoord op die laatste vraag is: ja. Bijvoorbeeld door op school een compostbak neer te zetten, een wormenhotel te bouwen of het naar de kinderboerderij te brengen. Alle afval waar jezelf weer grondstof van maakt, betekent nieuwe grondstoffen en geld besparen.

Voor de uitvoering nam Jennifer van Dijk bureau SME in de arm. Directeur Hak van Nispen: 'Je moet zorgen voor betrouwbare afzenders. Daarom hebben we gekozen voor samenwerkingspartners als gemeenten en lokale natuur- en milieu-educatiecentra. Dat werkte goed: zij bieden lespakketten aan of organiseren activiteiten zoals theatervoorstellingen. Dit doen zij zelf, of met landelijke aanbieders. Denk aan Nico met z'n kliko, de Plastic Soup Foundation of Nederland Schoon.'

Verschillende talen

Van Nispen blikt terug op twee jaren praten met doelgroepen die verschillende talen spreken. 'Een leraar kan wel een les afdraaien over grondstoffen of circulaire economie, maar zeker voor de basisschool werkt dat niet. Het moet praktisch zijn. Kinderen schieten snel in de actiemodus. Die willen voorkomen dat er plastic in de rivieren komt en willen dieren redden.' Van Nispen sprak ook met schooldirecteuren. 'Die spreken in organisatietaal: waar moet ik de bakken neerzetten en hoe krijg ik mijn team zover?' En met schoolbesturen, die beslissingen nemen en afvalcontracten afsluiten. 'Dan praat je over ambitie en visie,' meent Van Nispen. 'Over wat voor school je wilt zijn.'

Internettool voor inkopers en inzamelaars

Sjoerd Kaarsemaker van onderzoeksbureau Lichte Bries deed een marktverkenning met bezoeken op locatie. Op basis daarvan ontwikkelde hij een online tool voor inkopers van scholen: slimmetschoolafval.nl. 'Traditioneel is de uitvraag bij afvalinzameling alleen gericht op kosten. De tool gaat over wat duurzaam inkopen eigenlijk is. En hoe je dat met behulp van een stappenplan anders kunt organiseren. Hij bevat ook praktische tips. Bijvoorbeeld dat het verstandig is al je afval te wegen en daar maandelijks een rapport van te maken. Zo kun je monitoren hoe je afvalstromen eruitzien en of er veranderingen zijn.'

Hoe belangrijk geld en bedrijfsvoering ook zijn, het draait om meer, benadrukt Van Nispen. 'Het gaat om de leerlingen en wat zij leren. Via projecten zoals de landelijke opschoondag en praktische afvallessen maken de leerlingen de verbinding tussen afval thuis en afval op school. Zij leren inzien dat afval niet vies is. En dat afval echt als grondstof dient voor een nieuw product. Het gaat dan om kennis en gedrag sámen. Voor een circulaire economie moet dit van jongs af aan in het onderwijs zitten.' Op de site van VANG Buitenshuis staat een selectie van top-educatieve producten.

Anders leren kijken naar afval

Van Nispen is gegrepen door het duurzaamheidsdossier. 'Ik heb gezien dat als een team enthousiast is, de hele school in verandering gaat. Bijvoorbeeld de leerkrachten. Met zo’n project geef je ze de energie waarom ze ooit voor de klas wilden staan. Zo'n afvalproject levert een enorme spin-off op. Ook financieel. Basisschool de Paradijsvogel in Den Haag bijvoorbeeld bespaarde €5000,- per jaar op afvalkosten. Dat maakt mij intens blij. Het mooie aan afval en zwerfvuil vind ik dat als je het eenmaal gezien hebt, je het nooit meer niet kunt zien. Als je kinderen anders leert kijken naar afval en ze leert hun schoolterrein en de straten eromheen schoon te houden, zullen ze daar hun hele leven oog voor blijven houden.'

‘’Als je het eenmaal gezien hebt, kun je het nooit meer níét zien”

Volgens Van Nispen levert het ook een ander samenspel met de gemeente op. 'Bijvoorbeeld dat de school een brief kan schrijven naar de gemeente met de vraag: U bent bezig met het milieu, circulariteit en duurzaamheid, wat kunnen wij daarin doen als school? Zo kun je samen optrekken.'

Forse kennisbasis opgebouwd

Voor Kaarsemaker was het project vooral een reality check. 'Vrachtwagens rijden vijf dagen per week, verschillende afvalverwijderaars komen in dezelfde straat in hetzelfde gebied, wat veel hinder oplevert en geld kost aan arbeidsloon en diesel. Die kosten zijn traditioneel alleen in de hand te houden door in grote rolcontainers restafval in te zamelen en dat rechtstreeks naar de afvalverbranding te rijden.

Als je gescheiden gaat inzamelen, komt er meer kijken. Hoe kom je aan rendabele volumes, wat moet waar in, wat moet waar heen en hoe deel je je route in? Lastig. Alleen al voor chauffeurs.' Het frustreert Kaarsemaker dat het nog altijd goedkoper is om met verse olie plastic te maken, dan allerlei afvalplastics uit te sorteren voor hergebruik. 'De markt is er nog niet klaar voor. Maar ik ben ervan overtuigd dat dat gaat veranderen. Dankzij dit project hebben we veel ervaring opgehaald en ligt er nu een forse kennisbasis.'

Van Dijk is het daar hartgrondig mee eens: 'We zitten in een transitiefase. Je ziet dat kleine, ideële organisaties in het gat springen, maar dat ook een grote commerciële inzamelaar als Renewi nu gescheiden afval ophaalt bij scholen in Zeeland en De Bilt. De rol van Rijkswaterstaat is die van kennismakelaar, aanjager en verbinder. We hebben nog niet alles opgelost, maar wel veel geleerd. Met deze kennis gaan we dit jaar de regio in.' Ze hoopt dat het in de toekomst mogelijk wordt dat scholen op een goede manier van hun gescheiden afval af kunnen komen.

Van Nispen: 'We hebben veel voorbeelden opgehaald van scholen die hun hoeveelheid afval weten te verminderen en hun gescheiden afvalstromen weer als grondstof elders kunnen laten gebruiken. Er zijn belemmeringen. Maar het blijkt te kunnen. Conclusie: waar een wil is, is een weg. En als school wil je dit toch meegeven aan je leerlingen?'