Aanpak zwerfafval recreatiestranden rivieroevers succesvol

Stefan van der Wal, adviseur zwerfafval, gedrag en circulaire economie, Rijkswaterstaat

Het afgelopen jaar heeft Rijkswaterstaat diverse pilots uitgevoerd om bronnen aan te pakken van (plastic)afval op rivieroevers. Denk aan afval dat ontstaat door de binnenvaart, op stadskades, bij bedrijven, bij riooloverstorten na hevige regelval, of afval dat verwaait vanuit bouwcontainers. Maar de grootste veroorzaker van afval op rivieroevers zijn de recreanten. Rijkswaterstaat testte op 4 pilotlocaties gedragsmaatregelen om zwerfafval van die doelgroep te verminderen: Kampen (IJssel), Wageningen (Nederrijn), Nijmegen (Waal) en Roermond (Maas). In deze gebieden hebben regionale diensten van Rijkswaterstaat samengewerkt met andere terreinbeheerders en -eigenaren zoals gemeenten en natuurbeheerders.

'De resultaten zijn opmerkelijk.' Dat zegt Stefan van der Wal, adviseur zwerfafval, gedrag en circulaire economie bij Rijkswaterstaat. Volgens hem komt dat vooral door de grondige analyse van de lokale problematiek, uitgevoerd door bureau D&B waar een team gedragspsychologen werkt. 'Alle pilotgebieden bleken in de nametingen schoner. Op het stadstrand Nijmegen lieten bezoekers een jaar na de pilot tot zelfs zeventig procent minder afval achter. Dus ook op de lange termijn is deze aanpak effectief.'

Subdoelgroepen

Binnen de groep recreanten zijn er natuurlijk verschillen. 'Nijmegen en Wageningen zijn studentensteden met een relatief groot aandeel 18- tot 25-jarigen, wisselend van samenstelling', analyseert Van der Wal, 'terwijl het in Kampen steeds om dezelfde grotere vriendengroepen ging.' In het Asseltse plassengebied bij Roermond gaat het met name om zogeheten panvissers. 'Ze verblijven er regelmatig het hele weekend, maken plezier en zijn over het algemeen minder bezig met de kwestie dat ze in een bepaalde omgeving zitten waar ze een verantwoordelijkheid voor hebben.'

Aan de basis van het succes ligt gebiedsinrichting, plus informatievoorziening. 'Voldoende mogelijkheden om je van afval te ontdoen. Een slimme combinatie van schoonmaken en schoonhouden. Bij warm weer en veel bezoekers liefst dagelijks. En goede communicatie, zodat mensen begrijpen wat de bedoeling is', legt Van der Wal uit. D&B testte diverse (gedrags)interventies: van opvallende blauwe afvalbakken tot het beïnvloeden van de sociale norm via boodschappen op afvalzakjes die bezoekers bij de entree van het gebied mee konden nemen. Evenals welkomstbogen en prompts. 'Welkomstbogen herinneren mensen eraan dat ze niet op een soort anonieme plek zijn, maar in de natuur, op een plaats die van iemand is', zegt Van der Wal. 'De prompts zijn borden waarmee je nog eens de aandacht vestigt op wat je wilt bereiken. Ze zijn precies daar neergezet waar het ongewenste gedrag ontstaat, wanneer mensen hun afval willen achterlaten en nog eenmaal naar de waterlijn kijken. Als ze dan "Bedankt dat je het hier schoon houdt" lezen, is dat effectief.'

Marcel Peters, kwaliteitsbeheerder Afval & Reiniging, gemeente Nijmegen

De vraag is wie verantwoordelijk is voor het recreatieafval en daarmee de afvoerkosten. 'Het rivierwater en de eerste meters van de oevers zijn van Rijkswaterstaat, de volgende twintig meter kan bijvoorbeeld van Staatsbosbeheer zijn terwijl de dijk en het land erachter, waar de recreanten vandaan komen, van de gemeente is', legt Van der Wal uit. 'Dat is de olifant in de kamer die we vaak moeten benoemen en uit de kamer moeten krijgen.'

Het is herkenbaar voor Marcel Peters, kwaliteitsbeheerder Afval & Reiniging bij de gemeente Nijmegen en een van de pilotdeelnemers. 'Er was veel afstemming en uitzoekwerk nodig, ook financieel. De samenwerking verliep ontzettend prettig: ondanks de soms uiteenlopende belangen streefden alle partijen naar een zo optimaal mogelijk resultaat. Zo ging Rijkswaterstaat nu eens intern op zoek naar financieringsmogelijkheden en dan weer zocht ik binnen de gemeentelijke organisatie naar praktische mogelijkheden binnen onze huidige contracten.'

Nijmegen heeft twee stadstranden, zowel aan de stadskant als aan de overkant van de rivier. Zwemmen in de Waal zelf is niet toegestaan, maar in de nevengeul mag het wel, en de stranden en uiterwaarden zijn populair. 'We hebben goed samengewerkt, ook met Dar, de integrale aannemer die voor ons de reiniging en afvalinzameling uitvoert', blikt Peters terug. 'Vanwege corona telde het jaar 2020 zoveel bezoekers dat de Dar adviseerde het dubbele aantal afvalbakken neer te zetten en die op drukke dagen meerder keren per dag te legen.' Van der Wal rekent voor dat een dergelijk gebied inrichten al snel 20.000 euro kost, evenals een jaarlijks bedrag voor beheer. 'Ja, dat is veel geld. Nu geven we geen geld uit, maar de rivieren nemen alles mee richting zee en de natuur is de dupe. Uiteindelijk is het belastinggeld wat hier in gaat. Daar moeten we efficiënt mee omgaan, of het nu geld is van de gemeente, Staatsbosbeheer of Rijkswaterstaat. Als we mensen kunnen faciliteren en kunnen voorkomen dat het afval in het water terecht komt, kost het voor de lange termijn het minst. Dat is het enige wat we kunnen doen. Nee, wat we móéten doen.'